De Standaard – maandag 28 maart 2022
OPINIE #METOO
Kwalijk dat de kunstwereld zo weinig zelfreflectie kent
Neske Beks
Interdisciplinair kunstenaar, werkt voornamelijk als schrijver en regisseur. Als talentontwikkelaar/docent leidt ze Alphabet Street, een gilde voor zwarte (beeld)taalkundigen en De Tank, een redactie en denktank van kleur. Op 31/3 wordt ze geïnaugureerd als lid van de Akademie van Kunsten/KNAW.
Tussen student en kunstdocent, tussen acteur en regisseur hangt een diepgaande intimiteit, schrijft Neske Beks. Een onzichtbare loyaliteit maakt grensoverschrijdend gedrag al te vaak onbespreekbaar.
‘Bij een bezoek aan een sjamaan neem je toch het beste iemand mee’, zei mijn leraar sjamanisme tijdens zijn workshop in Parijs. Een advies dat alles te maken had met de krachtige seksuele energie die healers vaak in zich dragen. Nu ik een onderzoeksvraag formuleer over de link tussen kunst, (seksuele) energie en healing denk ik er vaak aan. Creëren gaat gepaard met seksuele energie, we geven leven. En net als sjamanisme geeft kunst via tastbare, soms fysieke constructies het onzichtbare vorm. Maar een groot gevaar dreigt als de regisseur of de docent zichzelf als een goeroe of sjamaan beschouwt en zelfreflectie ontbeert.
Er is een zeer complexe maar ook prachtige intimiteit tussen docent en student, tussen performer en regisseur. Het vertrouwen en de overgave die ontstaan, zijn vaak diepgaand en transformerend. Je vrijmaken van blokkades in het algemeen en (onuitgesproken) van seksuele en lichamelijke blokkades stond voorop tijdens mijn opleidingsjaren aan Studio Herman Teirlinck in Antwerpen en later bij Studio Selma Susanna in Amsterdam. In beide opleidingen was ik getuige van geheime én openlijke affaires tussen docenten en studenten. Als de avances van docenten mijn kant op kwamen, legde ik de schuld eerst bij mezelf neer. De afhankelijkheid en macht herkende ik niet.
Een cocktail van schaamte, schuld, geen grenzen kunnen aangeven of durven aan te geven, afhankelijkheid, admiratie, bevestigd en bewonderd worden, verdriet, extase, seksuele energie, afkeuring, bejubeling … domineerde de klassen én het café aan de overkant, waar ‘de lessen’ ’s avonds en ’s nachts werden voortgezet, rijkelijk voorzien van alcohol.
We kregen les van homeopaten, osteopaten, psychologen, aikidoleraren, yogi’s én succesvolle acteurs en actrices. De meesten waren pedagogisch niet onderlegd. Hun staat van dienst, meenden we, bewees dat zij het vak beheersten als geen ander. Ze werkten bij de ertoe doende theatergroepen, series en films, en leken ons – wisten wij veel – alleen daarom al veel geschikter en adequater dan pedagogisch beter onderlegde docenten, van wie niemand ooit had gehoord.
Roem is macht. Het oordeel van de luidst sprekende of meest belezen alfamannetjes op school stond buiten kijf, dus als zij zeiden dat je talent had was dat onomstotelijk bewezen. Zij wisten wat talent was. Punt. Zij doorzagen gebrek aan talent. Zij bepaalden welke stijl van acteerspel excelleerde en welke fout, of gênant, of commercieel.
Ik stel nu grote vragen bij hun gebrek aan pedagogische en psychologische scholing. Is een groot regisseur of acteur de geschikte persoon om een veilige omgeving te creëren waar talent zich ontwikkelen kan? De verhalen die na #MeToo naar buiten komen laten zien van niet.
#geenverkrachting
Kunst confronteert en reflecteert op de maatschappij, onze individuele en collectieve ziel én idealiter brengt een transformatie teweeg. Des te kwalijker en gênanter dat de kunstwereld zo weinig zelfreflectie heeft en amper praat over de seksuele energie die onlosmakelijk verbonden is met creëren. Taboe? Alsof creëren en acteren louter simuleren is, alsof doen is.
De affaire rond The Voice of Holland in Nederland, in januari, was mijn trigger. Vijfentwintig jaar na mijn vertrek schreef ik eindelijk twaalf pagina’s over het grensoverschrijdend gedrag, de avances tijdens mijn zwangerschap, de affaires, de schaamte, het schuldgevoel en het machtsmisbruik. De docent die onverantwoorde experimenten à la Big Brother met onze klas deed en die in een Fassbinderbewerking van zijn hand mij perverse teksten liet uitspreken tegen mijn dikke zwangere buik (en mijn ongeboren kind) terwijl glazen drankflessen rondom me stuk werden geslagen, werd door een collega/vriendin die de tekst las herkend als dezelfde griezel die op de toneelschool in Maastricht zijn tong in haar mond stak. We kenden elkaars verhaal, maar we hadden nooit eerder zijn naam genoemd. Onzichtbare loyaliteit.
Tot mijn grote ontsteltenis ontdekte ik ook dat deze docent na mijn vertrek werd aangesteld als pedagogisch en artistiek coördinator. Was dat ook gebeurd als wij niet hadden gezwegen? Misschien wel; het was een andere tijd, maar hoe lang kon deze man hiermee doorgaan? En erger: doet hij dat nog steeds?
Toen ik mijn relaas ondertekende met #geenverkrachting #geen aanranding #maartoxicmasculinityinaplacewhereIshouldhavebeensafe registreerde ik toch nog schaamte en de gedachte dat anderen ergere dingen zijn overkomen. Maar is grensoverschrijdend gedrag te meten? Nee. ‘Het hoorde erbij toen’, vergoelijken sommige vrouwen van mijn generatie.
Zwijgende cirkel
Mijn verhaal genereerde bij elke kunstvriendin een stroom aan grensoverschrijdende ervaringen. Soms overheersten de overlevingsmechanismes. Niemand die ik sprak, deed melding. Een oud-klasgenootje juichte toe dat ik erover schreef, maar kon het nog steeds emotioneel niet aan erover te praten. De oud-docenten die ik sprak, moesten ook hun verhaal kwijt. Zij vertelden soms nog pijnlijker dingen.
Wat me in vertrouwen werd verteld, toont hoe structureel het is. Een vrouw die niet meer met de kunstsector verbonden is, maar gehuwd is met een acteur, praatte liever niet vanwege de financiële afhankelijkheid. Ze houdt wel haar hart vast nu haar tienerdochter overweegt de sector in te gaan.
Enerzijds begrijp ik de redenen om niet te praten. Tenslotte heb ik zelf ook vijfentwintig jaar lang mijn mond niet opengetrokken. Maar anderzijds creëert juist die zwijgende cirkel een veld waar de misstanden jarenlang kunnen worden doorgezet. Het keurt het stilzwijgend goed. Het keurt het stilzwijgend af. Minimaliseren wat jezelf en anderen overkwam, verdooft de pijn. Onzichtbare loyaliteiten en schaamte genereren bevriezing. Onzichtbare loyaliteiten, opgebouwd door de status van een docent, regisseur of instituut leggen slachtoffers het zwijgen op. Daders zijn daders doordat ze grenzen niet herkennen. En natuurlijk zijn er ook daders die blijven ontkennen of daders met een narcistische persoonlijkheid.
Een creatief wordingsproces vraagt een enorme verantwoordelijkheid. De regisseur of docent moet voortdurend een veilige bedding bieden. Daar is geen plek voor grensoverschrijdend gedrag. Het simuleren van het familiesysteem en de ouder-kindrelatie in een creatieproces maakt dat we in leerprocessen kwetsbaar zijn en leunen op aangeleerd emotioneel gedrag. Door kinderen te leren wat gezonde grenzen zijn, hoe je grenzen aangeeft, wat grensoverschrijdend is en hoe je ingrijpt wanneer ze worden overschreden investeert onderwijs in mondige, krachtige volwassenen.
Aan mij werden in vertrouwen ervaringen gedeeld die variëren van opsluiting over lichamelijk geweld tot vrijen zonder toestemming (verkrachting dus). Ik kies er uit respect voor alleen mijn eigen ervaring te delen. Ik wil iedereen empoweren om te praten. Schrijf. Spreek. Vertel je verhaal. Dat kan in Nederland bij Mores en in Vlaanderen bij De Genderkamer en op de website van Engagement Arts waar alle betrokken partijen hun verhaal kwijt kunnen: publiek, instituut, docent, kunstenaar én degene die het grensoverschrijdend gedrag beging. Een plek waar je erkend wordt en gehoord.
Dutch
Afrikaans
Arabic
Catalan
English
French
German
Greek
Haitian Creole
Italian
Samoan
Sesotho
Somali
Spanish
Sundanese
Xhosa